य

यरवदा केंद्रीय कारागार

यरवडा केंद्रीय कारागार पुणे: दर्शनीय स्थळे, तिकीट आणि ऐतिहासिक महत्त्व

दिनांक: 03/07/2025

प्रस्तावना

पुणे, महाराष्ट्र येथे स्थित यरवडा केंद्रीय कारागार हे भारतातील सर्वात प्रमुख आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण तुरुंगांपैकी एक आहे. १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात स्थापन झालेले, यरवडा केवळ त्याच्या भक्कम वास्तुकला आणि उच्च-सुरक्षा सुधारणा सुविधेसाठीच नव्हे, तर भारताच्या वसाहतवादी भूतकाळाशी आणि स्वातंत्र्य लढ्याशी असलेल्या त्याच्या खोलवर रुजलेल्या संबंधांसाठी देखील प्रसिद्ध आहे. वर्षांनुवर्षे, या विस्तीर्ण संकुलाने भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीतील दिग्गजांपासून ते उच्च-प्रोफाइल समकालीन कैद्यांपर्यंत विविध लक्षणीय व्यक्तींना आश्रय दिला आहे.

अलीकडील वर्षांत, महाराष्ट्र कारागार विभागाने एका मार्गदर्शित वारसा टूर उपक्रमाद्वारे यरवडा केंद्रीय कारागाराचे काही भाग लोकांसाठी खुले केले आहेत. या पावलामुळे तुरुंग एक महत्त्वपूर्ण शैक्षणिक पर्यटन स्थळ बनले आहे, ज्यामुळे अभ्यागतांना भारताच्या राजकीय इतिहासात, तुरुंग सुधारणांमध्ये आणि चालू असलेल्या पुनर्वसन प्रयत्नांमध्ये डोकावून पाहता येते. (ThePrint, Financial Express, The Hindu).

अनुक्रमणिका

प्रस्तावना
वास्तुकला आणि रचना
संस्थात्मक रचना आणि सुरक्षा प्रोटोकॉल
ऐतिहासिक आणि वारसा महत्त्व
- भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यात यरवडाची भूमिका
- फाशी आणि ऐतिहासिक घटना
अभ्यागत माहिती
पुण्यातील जवळची आकर्षणे
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)
निष्कर्ष
संदर्भ

वास्तुकला आणि रचना

सुमारे ५१२ एकरमध्ये पसरलेले, यरवडा केंद्रीय कारागार पॅनॉप्टिकॉन मॉडेलवर डिझाइन केलेले आहे, जे पाळत ठेवण्यावर जोर देते आणि सुरक्षा वाढवते. त्याचा मध्यवर्ती वॉचटॉवर रक्षकांना अनेक विंगचे अबाधित दृश्य प्रदान करतो. मुख्य प्रवेशद्वार हे एक मोठे दगडी प्रवेशद्वार आहे, जे मजबुत केले गेले आहे आणि त्यावर काटेरी तारा लावलेल्या आहेत. मुख्यत्वे स्थानिक बेसॉल्ट आणि चुना मोर्टारने बांधलेले, कारागृहाचे मजबूत आणि साधे डिझाइन वसाहतवादी युगातील दंडनीय वास्तुकलेचे प्रतीक आहे. (The Hindu, Indian Express).

मुख्य वैशिष्ट्ये:

मुख्य प्रवेशद्वार आणि वॉचटॉवर: प्रवेश एकाच, अत्यंत सुरक्षित प्रवेशद्वारातून नियंत्रित केला जातो, सहा वॉचटॉवर परिमितीवर लक्ष ठेवतात.
सेल आणि बॅरेक्स: या सुविधेत सामुदायिक बॅरेक्स, वैयक्तिक सेल (उच्च-जोखीम असलेल्या कैद्यांसाठी कुप्रसिद्ध “अंडा सेल” सह) आणि विविध कैद्यांच्या श्रेणींसाठी विशेष क्षेत्रे समाविष्ट आहेत. (Times of India).
प्रशासकीय ब्लॉक: ऑन-साइट कार्यालये, एक रुग्णालय ब्लॉक, व्यावसायिक प्रशिक्षणासाठी कार्यशाळा आणि दररोज हजारो जेवण देणारे एक मोठे स्वयंपाकघर. (Pune Mirror).
मनोरंजन आणि पुनर्वसन: व्यायाम अंगण, धार्मिक एकत्र येण्याची ठिकाणे, एक ग्रंथालय आणि शैक्षणिक कार्यक्रम क्षेत्र कैद्यांच्या सुधारणा आणि कल्याणास प्रोत्साहन देतात.

संस्थात्मक रचना आणि सुरक्षा प्रोटोकॉल

यरवडा केंद्रीय कारागार एका कठोर वर्गीकरण प्रणाली अंतर्गत कार्य करते, कैद्यांना वय, लिंग, गुन्ह्याचा प्रकार आणि सुरक्षेचा धोका यानुसार वेगळे करते, महिला, अल्पवयीन, अंडरट्रायल्स, दोषी आणि उच्च-प्रोफाइल कैद्यांसाठी समर्पित विंग आहेत. (NDTV). सुरक्षा उपायांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

सीसीटीव्ही आणि बायोमेट्रिक प्रवेश प्रणाली
नियमित अनपेक्षित तपासणी
आपत्कालीन प्रतिसाद टीम

पुनर्वसनावर लक्ष केंद्रित करणे हे व्यावसायिक प्रशिक्षण, साक्षरता आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये दिसून येते, तसेच महात्मा गांधींच्या येथे झालेल्या तुरुंगवासातून प्रेरित अद्वितीय “गांधियन विचार परीक्षा” मध्ये देखील दिसून येते. (Indian Express).

ऐतिहासिक आणि वारसा महत्त्व

भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्यात यरवडाची भूमिका

स्वातंत्र्याच्या लढाईत तुरुंगाने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, जिथे “गांधी यार्ड” हे महात्मा गांधींच्या तुरुंगवासाचे ठिकाण म्हणून चिन्हांकित केले गेले आणि ऐतिहासिक पुणे करार झाला. (LiveMint). लोकमान्य टिळक, जवाहरलाल नेहरू, सरदार वल्लभभाई पटेल, सरोजिनी नायडू आणि नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांसारख्या इतर उल्लेखनीय स्वातंत्र्य सैनिकांचे येथे स्थान होते. त्यांच्या जतन केलेल्या सेल हेरिटेज टूरसाठी एक मजबूत आकर्षण आहेत. (Pune Mirror).

फाशी आणि ऐतिहासिक घटना

चॅफेकर बंधू (१८९९) आणि अजमल कसाब (२०१२) यांच्यासारख्या ऐतिहासिक फाशी येथे झाल्या आहेत. राष्ट्रीय सुरक्षा आणि न्यायामध्ये तुरुंगाची भूमिका आजही कायम आहे. (ThePrint).

अभ्यागत माहिती

भेटण्याची वेळ आणि तिकीट

“जेल टुरिझम” उपक्रमासह, सुरक्षा आणि प्रशासकीय प्रोटोकॉलच्या अधीन राहून, मार्गदर्शित टूर आता उपलब्ध आहेत:

दिवस: मंगळवार ते रविवार (सोमवार आणि सार्वजनिक सुट्ट्यांमध्ये बंद)
वेळा: सकाळी १०:०० ते दुपारी ४:०० (नियुक्त सकाळ आणि दुपारच्या सत्रांसह)
प्रवेश शुल्क: सध्या कोणतेही शुल्क नाही, तथापि, किरकोळ शुल्क लागू केले जाऊ शकते. (Financial Express)

भेट किंवा टूरची व्यवस्था कशी करावी

पात्रता: शाळा, महाविद्यालये, स्वयंसेवी संस्था आणि नोंदणीकृत संस्थांसाठी केवळ गट टूर; वैयक्तिक पर्यटकांना सध्या परवानगी नाही.
बुकिंग: अर्ज किमान एक आठवडा आगाऊ महाराष्ट्र कारागार विभाग वेबसाइट द्वारे ऑनलाइन सादर करणे आवश्यक आहे.
गट आकार: प्रति दिवस प्रति गट जास्तीत जास्त ५० अभ्यागत.
आवश्यक कागदपत्रे: सर्व अभ्यागतांसाठी वैध सरकारी ओळखपत्र.

अभ्यागत प्रोटोकॉल आणि निर्बंध

कोणत्याही वैयक्तिक इलेक्ट्रॉनिक वस्तू (फोन, कॅमेरा) किंवा बॅगला परवानगी नाही.
अधिकृत असल्याशिवाय छायाचित्रण करण्यास सक्त मनाई आहे.
अभ्यागतांना फ्रिस्किंग, आरोग्य आणि सुरक्षा तपासणीचे पालन करणे आवश्यक आहे.
कैद्यांशी संपर्क साधण्यास मनाई; टूरची काटेकोरपणे देखरेख केली जाते.
तुरुंग अधिकाऱ्यांनी दिलेल्या सर्व सूचनांचे पालन करा.

सुलभता आणि प्रवासाच्या टिप्स

सुलभता: टूर मार्ग व्हीलचेअरसाठी सुलभ आहे; कोणतीही विशेष आवश्यकता आगाऊ कळवावी.
तिथे कसे जायचे: तुरुंग पुणे रेल्वे स्टेशनपासून सुमारे ७ किमी अंतरावर आहे आणि शहर बस, ऑटो-रिक्षा आणि टॅक्सीने पोहोचता येते. खाजगी वाहनांची पार्किंग मर्यादित आहे.
पोशाख: सभ्य, आरामदायक कपडे घालण्याची शिफारस केली जाते.
जवळची आकर्षणे: आगा खान पॅलेस, शनिवारवाडा आणि पाषाण लेणी मंदिर यांसारख्या जवळच्या स्थळांना भेट देऊन आपल्या सहलीला जोडा.

पुण्यातील जवळची आकर्षणे

आगा खान पॅलेस: भारताच्या स्वातंत्र्य चळवळीशी संबंधित महत्त्वाचे स्थळ.
शनिवारवाडा: पुणे शहराच्या मध्यभागी असलेले ऐतिहासिक किल्ला.
पाषाण लेणी मंदिर: प्राचीन दगडी कोरलेले मंदिर.
राजा दिनकर केळकर संग्रहालय: भारतीय कलाकृती आणि वारसा प्रदर्शित करणारे.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

प्रश्न १: यरवडा केंद्रीय कारागाराच्या भेटीची वेळ काय आहे? उत्तर: टूर मंगळवार ते रविवार, सकाळी १०:०० ते दुपारी ४:०० पर्यंत चालतात. सोमवार आणि सार्वजनिक सुट्ट्यांमध्ये बंद.

प्रश्न २: यरवडा केंद्रीय कारागाराला कोण भेट देऊ शकते? उत्तर: सध्या, केवळ शैक्षणिक संस्था आणि नोंदणीकृत संस्थांमधील संघटित गटांना अर्ज करण्याची परवानगी आहे.

प्रश्न ३: मी टूर कशी बुक करू? उत्तर: अधिकृत वेबसाइट द्वारे किमान सात दिवस आगाऊ तुमचा अर्ज ऑनलाइन सादर करा.

प्रश्न ४: तुरुंगात छायाचित्रण करण्यास परवानगी आहे का? उत्तर: नाही, जोपर्यंत तुरुंग कर्मचाऱ्यांनी विशेष परवानगी दिली नाही.

प्रश्न ५: हे ठिकाण दिव्यांगांसाठी सुलभ आहे का? उत्तर: होय, परंतु अभ्यागतांनी कोणत्याही विशेष मदतीसाठी आगाऊ अधिकाऱ्यांना माहिती द्यावी.

निष्कर्ष

यरवडा केंद्रीय कारागार हे एक कार्यरत तुरुंग आणि भारताच्या वसाहतवादी गुलामगिरीतून स्वातंत्र्य आणि त्यापुढील प्रवासाचे एक जिवंत स्मारक आहे. त्याच्या भिंतींनी पुणे करारावर स्वाक्षरी करण्यापासून ते उच्च-प्रोफाइल दोषींच्या फाशीपर्यंत, राष्ट्राच्या इतिहासातील महत्त्वपूर्ण क्षणांचे साक्षीदार आहेत. जेल पर्यटन उपक्रमाने नवीन पिढीला या वारसाशी जोडण्याची संधी दिली आहे, ज्यामुळे भारताच्या राजकीय इतिहासाची, तुरुंग सुधारणांची आणि पुनर्वसन प्रयत्नांची माहिती मिळते.

अगोदर नियोजन करा, स्थळाच्या गांभीर्याचा आदर करा आणि भारताच्या स्वातंत्र्य आणि सुधारणांच्या चिरस्थायी वारशाची तुमची समज वाढवण्याची ही संधी घ्या. भेटण्याच्या वेळेस, तिकिटांच्या तपशील आणि प्रोटोकॉलवर नवीनतम माहितीसाठी, महाराष्ट्र कारागार विभागाच्या अधिकृत वेबसाइट चा सल्ला घ्या.

ऑडिएला2024## संदर्भ